Хыпар ятне курсанах хӑшӗсем «Ӑҫтан шухӑшласа кӑлараҫҫӗ тульккӑш», — тесе тарӑхасси пирки иккӗленӳ ҫук. Вӑтам тени мӗнпур ҫыннӑн шалӑвне тӗпе хунипе пухӑнать те тӗлӗнмеллиех ҫук. Кунта, паллӑ ӗнтӗ, пуҫлӑхсен ӗҫ укҫийӗ те, урам шӑлаканӑн та кӗрет. Ҫапла вара Чӑваш Енри уйӑхри шалу вӑтамран 18 пин те 859 тенкӗ те 70 пуспа танлашнӑ. Ку вӑл — кӑҫалхи кӑрлач-чӳк уйӑхӗсенче.
Финанс отраслӗнче ӗҫлекенсен шалӑвӗ 30 пин тенкӗрен ытларах иккен, патшалӑх управленийӗнче 29 пин тенкӗрен иртнӗ. Ял хуҫалӑхӗнче ӗҫлекенсен ӗҫ укҫийӗ яланхиллех пысӑк мар: вӗсем вӑтамран 10-шар пин тенкӗ илнӗ.
Атӑлҫи федераци округне илсен, пирӗн патринче пӗчӗкрех ӗҫ укҫи илекен регионсен шутӗнче Киров тата Чӗмпӗр облаҫӗсем, Мари Элпа Мӑкшӑ Республики.
Турци патшалӑхӗн Стамбул хулинче чӳкӗн 25–30-мӗшсенче Тӗрӗк тӗнчин ҫамрӑк усламҫисен пӗрремӗш аслӑ пухӑвӗ пулнӑ. Ӑна Пӗтӗм тӗнчери тӗрӗк ҫамрӑкӗсен пӗрлешӗвӗ (ертӳҫи Екрем Абдулаев /Азербайджан/) йӗркеленӗ.
Пурӗ 23 ҫӗршывран 200 ытла делегат пуҫларӑннӑ. Голланди, Венгри, Болгари, Румыни, Косово, Кипр, Греци, Турци, Азербайджан, Кӑркӑстан, Казахстан, Туркменистан, Афганистан, Иракпа Иран, Сири — хутшӑннӑ ҫӗршывсен йышӗ пӗчӗк пулман. Раҫҫейрен те пынӑ: Тува, Пушкӑрт, Тутар, Дагестан, Калмӑк, Чӑваш республикисенчен, Омск облаҫӗнчен килнӗ. МАФУНран делегатсем Мари Элтен тата Коми Республикинчен пулнӑ.
Чӑваш Республикинчен ҫак аслӑ пухӑва иккӗн хутшӑннӑ: Олег Михайлович Цыпленков тата Чӑваш патшалӑх университечӗн экономика факультечӗн 3-мӗш курс студентки Кузнецова Анастасия Борисовна. Настӑна Шупашкарти Суту-илӳпе промышленность палати янӑ.
Олег Михайлович каласа панӑ тӑрӑх ҫак пухӑва питӗ лайӑх та тӗплӗн хатӗрленӗ, докладсем те делегатсемшӗн питӗ интереслӗ пулнӑ. Аслӑ пухура Курултай йӗркелемелли пирки йышӑнчӗҫ, унӑн Уставне хатӗрлерӗҫ. Тӗрӗк тӗнчин ҫамрӑк усламҫисен курултайне регистрациленӗ вӑхӑтра сиксе тухма пултаракан ыйтусене татса пама 9 ҫынран тӑракан комитет суйларӗҫ — унта ытларах Турципе Азербайджан ҫыннисем тата Европӑри усламҫӑсем кӗчӗҫ.
«Хӗвел тухсан Хӗветӗр, эсир ӑна пӗлетӗр, хӗвне ҫӑкӑр чикрӗ те тухрӗ-кайрӗ вӑрмана хӑрӑк турат пуҫтарма». Ҫак йӗркесене ас туман ҫын пур-ши? Унӑн авторӗ кам иккенне те пурте пӗлеҫҫӗ тесе шухӑшлатӑп. Ҫапла, вӑл — Михаил Федоров. Вилӗмсӗр «Арҫури» баллада авторӗ. Тепӗр тесен, хальхи вӑхӑтра ку хайлав жанрне епле каланине пӗлместӗп. Эпир аслӑ шкулта вӗреннӗ чухне баллада мар тенине те астӑватӑп.
Паллӑ этнограф тата педагог ҫуралнӑранпа кӑҫалхи чӳк уйӑхӗн 29-мӗшӗнче 165 ҫул ҫитнӗ. Ҫав ятпа Михаил Федоровӑн тӑван тӑрӑхӗнче, Сӗнтӗрвӑрри районӗнче, «Арҫури» авторӗ унти Хурапха ялӗнче ҫуралнӑ. Сӗнтӗрвӑррисем ҫулталӑк тӑршшӗпех тӗрлӗ мероприяти ирттернӗ. Михаил Фёдоровӑн ҫуралнӑ кунӗнче Ҫичӗпӳрт ялӗнчи культура ҫуртӗнче литературӑпа музыка каҫӗ иртнӗ. Унта Мари Эл республикинчи (Михаил Федоров мари халӑхӗшӗн те сахал мар ӗҫ туса ирттернӗ) «Ушанлык» халӑх фольклор ансамблӗ те килсе ҫитнӗ. Унти хӑнасем «Арҫури» авторӗн тӑван ялне ҫитсе асӑну хӑми патне (ӑна Михаил Федоров ҫуралнӑ кил тӗлне хӑй вӑхӑтӗнче вырнаҫтарнӑ) чӗрӗ чечек хунӑ.
Шалти ӗҫсен министерствин Сӗнтӗрвӑрри районӗнчи районсем хушшинчи уйрӑмӗнче юрисконсультра ӗҫлекен Светлана Ерпылёва сивӗ шывра ишессипе абсолютлӑ чемпион пулса тӑнӑ.
Ӑмӑрту чӳк уйӑхӗн 3-мӗшӗнче Атӑл юханшыв хӗрринче иртнӗ. Республикӑн уҫӑ чемпионачӗ тесе палӑртнӑ мероприятие хамӑр патрисем хутшӑннӑ кӑна мар, Тутарстанри, Мари Элти, Чӗмпӗр облаҫӗнчи ишевҫӗсем те килсе ҫитнӗ.
5 градуслӑ шывра 100 метра тупӑшнисенчен Еленӑна ҫитекен тупӑнман. Вӑл триатлон тата ишес енӗпе профессилле майпа аппаланать иккен.
Телее хӑшӗсем укҫа-тенкӗпе виҫеҫҫӗ пулӗ те, анчах ӑна пурлӑх ҫине куҫарса пӑхманнисем пӗчӗк савӑнӑҫах пысӑка ҫавӑраяҫҫӗ. Ун пеккисем валли Красноармейски районӗнчи Чатукасси ял тӑрӑхӗнчи «Телей» фольклор ансамблӗ черетлӗ концерт лартнӑ. Хальхинче — тӑван тӑрӑхра мар, кӳршӗсем патӗнче. Мари Элти Моркински районта «Морко сем» хӑйсем тӗллӗн юрлакансен фестиваль-конкурсӗ иртнӗ те шӑпах ҫавӑнта хутшӑннӑ та «Телей».
Фестивальтен чатукассисем дипломпа тата парнепе таврӑннӑ. Ӑна вӗсем вокалпа хор ӳнерне аталантарнишӗн тата конкурса хутшӑннишӗн тивӗҫнӗ.
РИА Рейтинг паян Раҫҫейӗн тӗрлӗ тӑрӑхӗсенчи шалу укҫисен шайне танлаштарнӑ. Ун валли Джини коэфицциентне усӑ курнӑ вӗсем. Ку меслетпе статистикӑра анлӑн усӑ кураҫҫӗ — вӑл халӑхри танмарлӑха лайӑх кӑтартса парать имӗш. Ун виҫи 0%–100% хушшинче вырнаҫнӑ. Енчен те пурте пӗрешкел ӗҫ укҫи илсе тӑнӑ пулсан Джини коэфицциентчӗ 0% танлашнӑ пулӗччӗ. Халахра танмарлӑх ӳснӗ ҫем ҫак коэффициент та 100% патнелле талпӑнать.
Чӑвашри шалӑва пӑхса тухнӑ хыҫҫӑн пирӗн тӑрӑхри Джини коэфицциентчӗ 31%-па танлашнӑ. Чи пысӑк виҫесем вара Мускавра тата Чечня, Дагестан, Тыва республикисенче иккен. Мускавра вӑл 39,3% пулсан, Чечня республикинче 40,1% таранах ҫитет имӗш. Вӑтамран пӑхсан вара Раҫҫейри шалу укҫисен танмарлӑхӗ Яппунпа Португали патшалӑхӗсенчипе пӗр тан — вӗсенче Джини коэфицциентчӗ 37,7% ҫитет.
Танлаштарнӑ май РИА Рейтинг эксперчӗсем уйӑхне 9 пинрен сахалрах тата 75 пинрен ытларах илекенсен йышне пӑхнӑ иккен. Пирӗн республикӑра 20,6% ӗҫлекен ҫын 9 пинрен сахалрах илет имӗш. Пуянсен йышӗ вара пӗчӗк — 1 процента та ҫитмест (0,8%). Пирӗнешкел пуян маррисен йышне кӳршӗлле тӑрӑхсенчен Мари Элпе Мӑкшӑ республикисем, Кировпа Чӗмпӗр облаҫӗсем кӗреҫҫӗ.
«Ҫармӑс ҫипуҫӗ хӑнана чӗнет» ятпа Йошкар-Олара наци костюмӗн пӗтӗм тӗнчери конкурсӗ иртнӗ. Унта 12 регионти ӑстасем пырса ҫитнӗ. Халӑх йӑли-йӗркине упраса хӑварас тата чӗртсе тӑратас тӗллевпе йӗркелекен конкурса пирӗн патран та хутшӑннӑ: Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ художникӗ, Раҫҫей художникӗсен союзӗн членӗ Татьяна Петрова модельер; йывӑҫран тӗрлӗ кӳлепе касса илемлетекен тата наци пуканисем ӑсталакан маттурсем — Петрпа Нина Наумовсем; Шупашкарти ӳнер училищин преподавателӗ Ирина Шонова; И.Я. Яковлев ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх педагогика университечӗн студенткисем Валентина Ивановӑпа Юлия Григорьева тата Кӳкеҫри «Паха тӗрӗ» фирма хутшӑннӑ.
Пирӗн маҫтӑрсем этнографи тумтирне юсаса ҫӗнетсе, ӑна хатӗрлес йӗркене ылмаштарса кӑтартнӑ. «Хальхи вӑхӑтри сцена тумтирӗ» номинацире II степеньлӗ диплома Татьяна Петрова тата «Паха тӗрӗ» фирма ҫӗнсе илнӗ. Асӑннӑ предприяти пирки каласан, конкурсра ҫӗнтерӳҫӗ ӗҫе Анастасия Андреева тӗрленӗ, модель авторӗсем — Ольга Ландышевӑпа Надежда Канашина. Пукане ӑсталакан Нина Наумовӑна вара конкурсӑн ятарлӑ дипломӗпе хавхалантарнӑ.
«Тӳсӗмлӗх. Пӗр танлӑх. Интеграци» ятпа республикӑра сусӑр ачасен тата суккӑрсен Пӗтӗм Раҫҫейри «Пултаруллисен фейерверкӗ» обществин пултарулӑхӗн IV фестивалӗ иртнӗ. Унта Шупашкарти 2-мӗш коррекци шкулӗнче вӗренекенсем, суккӑррисен Шупашкар, Канаш хулисенчи тата Муркаш районӗнчи обществисен пайташӗсем хутшӑннӑ. 100 ача хушшинче кӑҫал Мари Эл республикинчен килсе ҫитнисем те пулнӑ.
Юрлассипе I степеньлӗ диплома хӑйсен ушкӑнӗсенче Карина Николаева (Шупашкар), Юлия Ожиганова (Мари Эл) тата Надежда Острова (Канаш) ҫӗнсе илнӗ. «Илемлӗ сӑмах» номинацире Шупашкрати Анна Петрова илемлӗ вуланипе палӑрнӑ. Инструментпа калассипе Мари Элти Арсен Мангасаряна никам та ҫитеймен. Ташлакансенчен вара Шупашкарти «Тантӑш» ансамбль ҫӗнтернӗ.
Ӗнер Хусанта 1552 ҫулхине хулана хӳтӗленӗ ҫынсене астӑвассин кунӗ иртнӗ. Яланхи пекех унта кӳршӗллӗ халӑхсем те пухӑннӑччӗ, вӗсем шутӗнче — чӑвашсем те.
Тимӗр Акташ журналҫӑ каласа панӑ тӑрӑх халӑх пухӑвне пурӗ 400–500 (теприсем 300–400 пирки пӗлтереҫҫӗ) ҫын пуҫтарӑннӑччӗ. Ытти ҫулсенче ытларах та пулнӑ пулӗ, анчах кӑҫал ҫумӑр та ҫурӗ, ҫанталӑкӗ те ӑшах пулмарӗ.
Пухӑва Тутарстанран «Азатлык» (чӑв. Уҫӑмлӑх, Ирӗклӗх) ТҪП, «Алтын Урда» (чӑв. Ылтӑн Урта) тутарсен патриотла фрончӗ, «Правые татары» ушкӑн килнӗччӗ. Мари Элтен «Марий ушем» (чӑв. Ҫармӑссен пӗрлешӗвӗ) ушкӑн элчисем пулнӑччӗ.
Чӑвашран ку пухӑва Тимофеев Владимир, Эдуард Мочалов, Илья Алексеев тата ыттисем ҫитнӗччӗ. Пухура чӑвашсем те тухса сӑмах каларӗҫ — Эдуард Мочалов пухӑннисене нумай пулмасть вӗҫленнӗ Илле Иванов тӗлӗшӗпе пуҫарнӑ ӗҫ пирки каласа пачӗ, чӑваш чӗлхине хӳтӗленишӗн айӑплани пирки пӗлтерчӗ.
Сӑнсем: Тимӗр Акташ сӑнӗсем (10), «Правые татары» ушкӑнӗнчи (29).
Театр ӳнерне юратакансем валли ыран пирӗн республикӑра паллӑ пулӑм: Шупашкарта пуҫласа «Пурин те пӗр пек пулмасан та» ят панӑ пӗтӗм тӗнчери расна фестиваль иртмелле. Мероприятие Мари Элти, Мӑкшӑ Республикинчи, Тутарстанри, Удмуртинчи, Ханты-Мансийск автономи округӗнчи, Чӑваш Енпе Мускав облаҫӗсенчи тата Болгаринчи, Казахстанри, Литвари, Сербинчи, Украинӑри тата Францинчи пукане театрӗсем килсе ҫитмелле.
Фестиваль ырантан пуҫласа юпа уйӑхӗн 16-мӗшӗччен тӑсӑлмалла. Артистсем Шупашкарти тӗрлӗ сцена ҫинче: пукане театрӗнче, Наци вулавӑшӗнче, Культруа институчӗн вӗренӳ театрӗнче, Трактор тӑвакансен культура керменӗнче — вылӗҫ. Фестиавль ыран, каҫхи тӑватӑ сехетре, Хусанкай ячӗллӗ культура керменӗнче уҫӑлӗ.
+13.3 °C